Vergelijkende test van Jaws, Hal en Virgo schermuitleesprogramma's
Geschreven door Jeroen Baldewijns op in de categorie Computer Software.
Katrien Roos
Blindenzorg Licht en Liefde vzw
Het gebruik van de PC staat of valt voor de niet ziende computeraar bij de mogelijkheden die zijn schermuitleesprogramma hem bieden. Dit hulpmiddel vormt met andere woorden de centrale spil van zijn hulpmiddelenconfiguratie.
We legden voor u de drie producten op de testbank die in Vlaanderen aan de man en vrouw gebracht worden: Hal 6.51, Jaws 5.10, Virgo 4.5 op een laptop onder Windows XP Home/professional.
Wat verwachten we van een schermuitleesprogramma?
Het verwachtingspatroon ten opzichte van een schermuitleesprogramma verschilt van persoon tot persoon. Het belangrijkste is de ondersteuning van zowel braille- als spraakweergave. Hoe je de computer gaat gebruiken, hangt in grote mate af van de mogelijkheden die het schermuitleesprogramma aanbiedt. Daarbij komt nog dat steeds meer zwaar slechtzienden en blinde personen geen braille meer aanleren en enkel ondersteund worden door de spraaksynthese. Omwille van de grote vooruitgang qua snelheid en spraakkwaliteit bij de recente spraaksynthesizers, is dit ook niet zo onoverkomelijk meer. Een schermuitleesprogramma biedt hen namelijk het voordeel dat de spraak beter weergeeft wat er op het scherm gebeurt dan een vergrotingsprogramma met spraakondersteuning zou doen. Deze groep gebruikers heeft andere verwachtingen.
Natuurlijk is het gecombineerde gebruik van zowel spraak en braille de meest volledige oplossing, omdat je dan twee ondersteunende media gebruikt. Dit is dan ook het uitgangspunt van onze test.
Wat betreft de systeemeisen waaraan de computer moet voldoen, stellen we vast dat de verschillen minimaal zijn. Dit heeft veel te maken met de steeds krachtiger wordende PC’s. De drie schermuitlezers verschillen daarentegen wel in hun aanpak om de visuele inhoud van het scherm weer te geven in braille en spraak. Dit heeft gevolgen voor het kunnen begrijpen van hoe de computer en programma’s in elkaar zitten. Maar ook bij gesprekken met bijvoorbeeld ziende collega’s, die het werken met een computer op een heel andere manier zullen ervaren.
Bij de test gebruiken we de standaardinstellingen van de drie schermuitlezers, met aandacht voor hun detailinstellingen.
Gebruiksvriendelijkheid
Sneltoetsen
Jaws voorziet standaard de keuze om sneltoetsen te gebruiken voor ofwel een desktop pc of een laptop. Ook Virgo biedt eenvoudig de keuze tussen het gebruik van het numeriek klavier of de sneltoetscombinaties op het letterklavier, alhoewel het numerieke deel standaard ingeschakeld is. Hal hanteert standaard het numerieke deel van het toetsenbord voor de sneltoetsen, maar indien gewenst kan je ook de functietoetsen te gebruiken, wat handig is bij gebruik van een laptop. Nadeel bij Hal is dat je bij het wisselen van de sneltoetsen (op het bureaublad) op het numerieke klavier voor invoer van cijfers nog een sneltoets moet gebruiken om de sneltoetsen hier uit te schakelen. Wanneer je vlot wil doorwerken, maar veel moet wisselen, kan dit erg storend werken. Ook geven enkele sneltoetsen van Hal conflicten zoals de sneltoets van de opmaakprofielen. Het gebruik van de sneltoetsen bij Virgo is wat moeizaam voor beginners die overstappen van Jaws of Hal. Na wat oefening is er echter een logica in te ontdekken en laten ze zich vlot gebruiken.
Braillemonitor
De brailleviewer van Jaws en de braillemonitor van Hal en Virgo zorgen ervoor dat een ziende op het beeldscherm ziet wat de braillegebruiker op zijn leesregel leest. Dit is handig als de spraak wegvalt of de gebruiker iets wil uitleggen en geeft voor de ziende ook aan waar de leesfocus staat. Deze voorziening is bij elk van de drie programma’s zeer eenvoudig in te schakelen. Jaws en Virgo tonen hun brailleviewer/monitor bovenaan het scherm en zorgen ervoor dat de actieve vensters niet overlapt raken. Bij Hal daarentegen kan je de positie en grootte van de braillemonitor vrij kiezen, maar bevindt dit venstertje zich bovenop andere actieve vensters. Dit kan soms storend werken voor de ziende begeleider, omdat informatie uit andere vensters (deels) verborgen kan zijn. Bij onze test wilde de Hal braillemonitor niet werken in het venster van de verkenner.
Handleiding
Zowel Jaws, Hal als Virgo voorzien heel wat informatie bij aankoop van hun product: een gedrukte handleiding, een digitale handleiding in de hulpfunctie van de schermuitlezer, een handleiding op cd-rom. Een kleine ergernis bij Virgo zijn de spellingsfouten (te wijten aan de vertaling uit het Duits?) die hier en daar opduiken in de programma-interface en in de handleiding.
Gebruikersprofielen
Zowel Jaws als Virgo bieden de mogelijkheid om verschillende gebruikersprofielen aan te maken. Dit heeft als voordeel dat je kan overschakelen op een ander gebruikersprofiel naargelang je activiteiten op de computer. Zo kunnen de screenreader-instellingen en de commando’s die toegewezen zijn aan de toetsen van de brailleleesregel, programma-afhankelijk ingesteld worden. Deze komen in het dan actieve gebruikersprofiel. Dit is ook handig als meerdere personen gebruik maken van hetzelfde schermuitleesprogramma. Elke gebruiker maakt dan zijn eigen profiel aan.
Verder is het ook mogelijk om de spraakuitvoer in te stellen met verschillende stemmen. Zo kan bijvoorbeeld het menu door een andere stem worden weergegeven dan de inhoud van je Worddocument. Dit is handig om je te oriënteren in de verschillende programma’s. Maar zeker beginnende gebruikers leren hierdoor een beter onderscheid te maken tussen de diverse spraakboodschappen die ze te hoeren krijgen.
Ook bij Hal kunnen er toepassingsafhankelijke instellingbestanden worden opgeslagen, maar dit werkt niet zo intuïtief en diepgaand als bij Jaws en Virgo. Wat Hal wel voorziet is de mogelijkheid om situatie-specifieke instellingen vast te leggen voor een bepaald dialoogvenster. Dit is handig bij dialoogvensters die niet voldoende ondersteund worden door de spraak.
Schermuitleesfuncties spraak/braille
De drie geteste producten bieden keuze tussen verschillende niveaus van de “breedsprakerigheid”, gaande van minimum, standaard, maximum. Breedsprakerigheid is de mate waarin het schermuitleesprogramma zijn gebruiker voorziet van gesproken extra commentaar bij zijn handelingen en bij wat er op het beeldscherm gebeurt. Hal voorziet hier de ruimste keuze, maar de hoorbare verschillen in de tussenniveaus zijn minimaal. We gebruiken daarom de standaard breedsprakerigheid bij deze test.
Zowel Jaws, Hal als Virgo bieden de keuze om te werken met achtpunts braille of literatuurbraille (zespunts braille). Achtpunts braille is aanbevolen want biedt het grote voordeel van, een zuiniger gebruik van de braillecellen op de brailleleesregel (door het gebruik van twee extra puntjes per brailleteken, worden er celletjes uitgespaard). Voor personen die minder geoefend zijn in het brailleschrift en het enkel gebruiken als laatste redmiddel om zich te oriënteren, kan literatuurbraille echter meer voldoening geven (als je gewend bent om uitsluitend papieren braille te lezen en voor het eerst in aanraking komt met achtpunts braille, is dat wel even wennen).
Werken in Windows
Starten van het uitleesprogramma
De drie producten bieden identieke mogelijkheden. Zo kan je de schermuitlezer automatisch met Windows laten opstarten, hem via een icoontje op het bureaublad of via het startmenu activeren of hem manueel opstarten via een sneltoets.
Het automatisch starten wordt aanbevolen als de computer door één enkele gebruiker wordt gebruikt. Het opnieuw opstarten via de sneltoets is de aangewezen manier om de schermuitlezer terug te starten na een vastloper.
Bij de start van Virgo wordt er een welkomstboodschap voorgelezen die je heel eenvoudig zelf kan wijzigen. De standaard welkomstboodschap vertelt hoe je het Virgo-menu kan openen, maar niets houdt je tegen om deze te vervangen en te personaliseren.
Windows Verkenner
In de test voerden we een aantal opdrachten in de Windows Verkenner uit, zoals het navigeren doorheen de bestandsstructuur, kopiëren van bestanden, aanmaken van nieuwe mappen, openen van bestanden. Hier merken we een paar markante verschillen op. Bij Jaws krijg je meer informatie via de spraakondersteuning dan op de brailleleesregel. Bij Virgo ligt dit net omgekeerd: je krijgt veel informatie via de brailleleesregel (over het al dan niet uitgeklapt zijn van de mappen, structuurbeeld, rangorde van een element). Hal geeft de meeste spraakfeedback, maar die bestaat voor een groot deel uit wat je moet doen voor het verdere navigeren in de Verkenner. Bij Hal vonden we het iets moeilijker om een goed inzicht te krijgen in de structuur van de Verkenner.
Hulp
Een dankbare Jaws-functie is de Virtual Viewer, die contextgevoelige hulp kan weergeven. Deze geeft informatie over het soort venster, de grootte van de tekst, de positie van de cursor, de marges, de beveiligingsstatus, het aan- of uitstaan van de spellingscontrole,... Dit is handig bij het zich oriënteren in een programma.
Hal voorziet de ‘Waar ben ik’-functie, maar komt hiermee niet in de buurt van Jaws.
Jaws en Virgo (via het snelmenu) kunnen ook informatie geven over de sneltoetsen die in welbepaalde situaties nuttig zijn. Dit is een zeer handige voorziening, die er voor zorgt dat je niet echt al die honderden beschikbare sneltoetsen uit het hoofd moet gaan leren.
De drie schermuitlezers voorzien een toetsenbordecho die elke ingedrukte toets of toetscombinatie uitspreekt én een toetsenbordhulp de functie achter de desbetreffende toets of toetscombinatie weergeeft.
In Virgo kan je een hulptekstvenster openen, dat hulp biedt bij het huidige element. Dit kan echter enkel binnen het Virgo-menu gebruikt worden.
Virgo beschikt over een snelmenu waarbij je in elk programma op een eenvoudige manier de belangrijkste instellingen van het schermuitleesprogramma kan wijzigen. Maar ook hier kan je de hulpfunctie van Virgo activeren en toetssimulaties activeren. Dit maakt het mogelijk om een paar basistoepassingen via dit menu te activeren in plaats van de sneltoetsen te gebruiken.
Gebruik van dialoogvensters en menu’s
Virgo, Hal en Jaws combineren spraak- en brailleweergave om aan te geven of een menu nog verdere submenu’s bevat.
Dialoogvensters gaan Hal heel wat minder goed af dan Jaws en Virgo, waarbij Virgo een nog een foutlozer parcours aflegt dan Jaws. Jaws laat hier en daar een steekje vallen. Hal heeft zeer grote moeite met de inhoud van keuzelijsten, keuzerondjes.
Virgo biedt bovendien de “Tekstwizard” die je een duidelijk beeld geeft hoe de inhoud van een dialoogvenster visueel op het scherm komt.
Virgo geeft aan de hand van stemmen of geluiden auditief aan of je in een tekstgebied, een dialoogvenster, een menu ... Hierbij kan eventueel gebruik gemaakt worden van meerdere spraaksynthesizers. Dit vonden we een bijzonder handige eigenschap.
Jaws en Hal kunnen niet gelijktijdig met meerdere spraaksynthesizers werken. Dit betekent dat je wel onderscheid kan maken tussen tekstgebieden, menu’s, dialoogvensters,… op basis van verschillende stemmen. Maar dat werkt natuurlijk enkel als de gebruikte spraaksynthesizer meerdere stemmen biedt. Dit is echter niet het geval voor de in Vlaanderen gebruikte Nederlandstalige spraaksynthesizers RealSpeak en BrightSpeech. De bij Jaws geleverde Eloquence het bij Hal geleverde Orpheus 2 bieden wel verschillende stemmen aan, maar de eerste spreekt geen en de tweede erg gebrekkig Nederlands. Als alternatief kan je in Jaws of Hal met dezelfde stem in diverse toonhoogten werken, maar dit verschil hoor je nauwelijks of niet. Kortom: Virgo is hier duidelijk de betere.
Werken met toepassingen
Word 2003
Jaws, Hal en Virgo lezen geen opmaak bij het gebruik van de standaardinstellingen, maar weergave van opmaak is wel op te vragen via sneltoetsen. De drie programma’s kunnen ingesteld worden om opmaakwijzigingen te signaleren als deze zich voordoen.
Alle drie hebben ze uitgebreide grammaticale mogelijkheden (terug, verder, lezen, spellen,...)
Bij basishandelingen, zoals het bewerken, opmaken en invoegen van tabellen, het verwijderen van tekst of het opslaan van een document, liggen de resultaten van de drie schermuitlezers niet ver uit elkaar. Dit geldt tenminste zolang je met sneltoetsen werkt. Als je in Hal echter met dialoogvensters werkt, word je geconfronteerd met de beperkingen. In het Dialoogvenster “Opmaak Lettertype” kunnen Virgo en Jaws bijvoorbeeld zonder problemen kleuren en onderstrepingsstijlen toepassen omdat ze elke kleur en elke stijl correct uitspreken. Bij Hal kan je enkel de kleur zwart kiezen. Wanneer je naar de andere kleuren navigeert, hoor je enkel ‘pijl naar links of ‘pijl naar beneden’. Met deze beperkte feedback slaag je er uiteraard niet in om de gewenst kleur te kiezen. Het instellen van de onderstrepingsstijl kan je om dezelfde reden ook vergeten.
De spellingscontrole wordt door de drie schermuitlezers ondersteund, maar Virgo en Jaws kunnen als extraatje een aparte lijst weergeven van de spellings- of grammaticafouten.
Zowel Virgo als Jaws bieden veel sneltoetsen voor zeer specifieke functies in Word, Hal hinkt wat achterop.
Internet Explorer
In Internet Explorer maakt Virgo gebruik van de “Webformator”. De inhoud van de webpagina wordt in een eigen venster voorgesteld, waarbij de inhoud goed leesbaar is en de logische opbouw van de pagina goed te begrijpen is. In dit venster kan je navigeren zoals in een tekstverwerker. De Webformator wordt automatisch geopend bij het opstaren van Internet Explorer, maar maakt het surfen wel iets trager. Belangrijk is dat de sneltoetsen die je van Internet Explorer kent, gewoon bruikbaar blijven binnen Webformator. Daar bovenop biedt Webformator een aantal specifieke sneltoetsen die de surffunctionaliteit verder uitbreidt. Positiemarkeringen kunnen worden aangeduid in een webpagina. De statusregel kan worden voorgelezen (bij de nieuwe versie verschijnt die ook op de brailleleesregel).
Het lezen van een webpagina verloopt in de drie schermuitlezers redelijk vlot. De grote verschillen zitten in het navigeren binnen een pagina en het overschakelen naar de werkmodus. Zo zijn Jaws en Virgo gebruiksvriendelijker en minder omslachtig dan het werken met de virtuele focus in Hal.
Zowel Jaws, Hal als Virgo bieden sneltoetsen om te springen naar linken, hoofdingen, tabellen en formulieren.
Een groot verschil tussen Hal en Jaws is de weergave van de informatie. Zo is het in Internet Explorer heel duidelijk dat Hal de informatie gaat weergeven zoals men ze visueel kan volgen op het scherm. Jaws gaat de informatie niet uitspreken zoals ze op het scherm te zien is, maar gaat eigenlijk de pagina reformatteren, waardoor ze gemakkelijker te begrijpen is. Ook het schakelen tussen de werkfocus en de virtuele focus verloopt omslachtiger dan in Jaws en Virgo.
Een extra troef van Jaws is dat je een beeld kan vormen hoever je gevorderd bent in een webpagina of dat je een beeld kan vormen hoe groot deze webpagina is, door gebruik te maken van de regelfunctie. Jaws kan tot een regel navigeren en als deze dit doet, rapporteert deze het aantal regels en de huidige regel. Dit vond ik niet terug bij Virgo en Hal.
Outlook 2003
Virgo is de enigste schermuitlezer die een doorgedreven navigatie voorziet in Outlook en dus een vrij volledig pakket voorziet. Zo is de agenda volledig te gebruiken, daar waar Jaws op bepaalde punten achterblijft en Hal zelfs niet meespeelt. Jaws voorziet ofwel spraak ofwel braille, daar waar soms nood is aan de combinatie van die twee. Virgo maakt gebruik van de kalenderwizard die automatisch op de voorgrond komt bij het activeren van de agenda.
Hal is wel goed te gebruiken in Outlook Express en geeft geen belangrijke problemen.
Alleen Jaws heeft een sneltoets om te gaan met bijlages, maar zijn door Hal en Virgo evengoed te openen door gebruik te maken van de brailleleesregel of de bekende trucjes.
Excel 2003
De oriëntatie op een Excelwerkblad blijft veruit het moeilijkste voor de meeste gebruikers. We hebben het dan ook over rekenbladen die vrij uitgebreid kunnen zijn en formules, analyses, grafieken, ... kunnen bevatten. Een tegemoetkoming aan dit probleem zou het gebruik kunnen zijn van een 80-cellige brailleleesregel, maar niet iedereen wil of kan hiermee werken. Het voordeel van een 80-cellige brailleleesregel is dat je de braillestatuscellen in braille kan activeren, zonder rekening te moeten houden met de plaatsbeperking en toch nog een groot rij-overzicht kan behouden. De meesten onder de gebruikers zullen echter een 40-cellige regel gebruiken. Het is noodzakelijk om zowel een spraak- als brailleondersteuning gecombineerd te gebruiken. De meeste gebruikers ontwikkelen na verloop van tijd een eigen werkwijze waardoor ze de meeste problemen wel kunnen overkomen.
Een klassiek probleem is een overzicht te krijgen van de tabel omdat je moet kunnen inschatten over de grootte ervan. Voorwaarde om dit te weten te komen is natuurlijk dat de drie schermuitlezers de rij- en kolommen steeds gaan weergeven. Dit is standaard in de drie schermuitlezers geen probleem, zeker niet als je overweg kan met de sneltoetsen die ter beschikking worden gesteld in Microsoft Excel. Een kennis van deze sneltoetsen is onontbeerlijk. Een ander probleem is het gebruik van samengevoegde cellen, waarbij ik bij geen van de schermuitlezers een voldoende antwoord op kreeg.
Virgo maakt in Excel gebruik van speciale macro’s. Deze kan je via de detailmodus inschakelen en je kan info oproepen over bv cellen. Zo komen er menu’s tevoorschijn in de menubalk. Ook Jaws en Hal voorzien heel wat specifieke sneltoetsen waardoor het mogelijk wordt om een uitgebreide Excellijst te maken en te ontvangen en te lezen.
PDF lezen
Virgo maakt gebruik van de “Documentwizard” om de tekst weer te geven. Deze haalt de tekst niet van het scherm, maar haalt deze via de toegankelijkheidstool van Microsoft. Daardoor kan je rondlopen in de tekst, maar uiteraard niet bewerken. Hal maakt gebruik van zijn virtuele focus en in Jaws is een pdf lezen ook geen probleem en kan je ook weer in de tekst rondlopen. Alle drie scoren ze dus zeer goed.
Besluit
Virgo en Jaws bieden uitgebreide ondersteuning voor een brede waaier van computertoepassingen. We willen hierbij benadrukken dat Virgo zeker niet onder ligt op Jaws, integendeel! Hal vertoont echter duidelijk tekorten bij de ondersteuning voor geavanceerde toepassingen.
Hoewel Hal het wat moeilijker heeft om een zeker niveau te halen voor gevorderde toepassingen, is hij toch vlot in gebruik en plezierig om mee te werken. Zeker beginnende gebruikers zullen het kunnen appreciëren dat het pakket vrij eenvoudig bedienbaar blijft.
Voor de gevorderde toepassingen adviseren we eerder Jaws of Virgo. Een beetje computergebruiker zal de extra functies van deze twee schermuitlezers erg kunnen waarderen.
