E-books
Geschreven door Jeroen Baldewijns op in de categorie E-books.
Jeroen Baldewijns
Blindenzorg Licht en Liefde vzw
We zijn altijd gewoon geweest dat blinde en slechtziende computergebruikers een generatie achterop liepen op hun ziende collega’s. Toen iedereen al naar Windows 3.1 was overgestapt, werkten hulpmiddelengebruikers nog met? WordPerfect onder DOS. Wanneer een tijd nadien iedereen van Windows Me was overgestapt naar XP, moesten hulpmiddelengebruikers nog even wachten op compatibele versies van hun vergrotings- of schermuitleesprogramma. En nu iedereen met Office 2007 of 2010 werkt, zijn doorwinterde sneltoetsgebruikers toch geneigd om hun 2003-versie te blijven gebruiken zolang het kan…
In de sector van de lectuur is het eens omgekeerd. Terwijl de boekenlezende wereld vandaag schoorvoetend ‘eBooks’ of digitale boeken ontdekt, is de digitale lectuur bij blinden en slechtzienden al volledig ingeburgerd! Maar staan we ook echt een stap voor? We proberen daarachter te komen door het groeiende aanbod even aan een kritisch blik te onderwerpen, zonder ze evenwel in de praktijk uit te testen.
Daisy
Daisy-lectuur is inmiddels alom gekend, maar heeft in zijn relatief korte gebruiksperiode toch al een hele evolutie gekend. Het begon allemaal met gesproken daisy-boeken die op cd’s gebrand werden (ter vervanging van de audiocassette), per post verstuurd werden en via een tafelmodel daisy-speler beluisterd werden. Met andere woorden: een cd was de drager van het boek, de post was de verzendingsmethode en de klassieke tafelmodel daisy-speler was het weergaveapparaat.
Elk van deze drie elementen is in die korte periode enorm geëvolueerd. De klassieke cd wordt tegenwoordig steeds meer vervangen door SD-geheugenkaartjes die veel meer opslagcapaciteit bieden én veel kleiner zijn en waarop, naast boeken, tegelijk ook tijdschriften, kranten, geluidsopnamen, muziek,… kunnen opgeslagen worden. Dit nieuwe opslagmedium maakte een heel ander type daisy-speler mogelijk: ultra kleine daisy-spelertjes die bovendien ook nog heel wat extra audiofuncties ingebouwd kregen: geluidsopnames maken, muziek spelen, een tekstdocument laten voorlezen, naar podcasts luisteren, radio beluisteren, ... Maar ook het distributiekanaal wijzigde. Steeds meer zie je dat daisy-publicaties vanaf websites kunnen worden gedownload. Hier en daar zijn er zelfs aanbieders die boeken op een SD-kaartje aanbieden.
En de evolutie is nog niet ten einde. Vooral de distributie zal in de komende tijd nog drastisch wijzigen. Er lopen al projecten waarbij daisy-publicaties vanaf een centrale server (een computer bij de aanbieder van de lectuur, waar je als geregistreerd gebruiker boeken, tijdschriften, kranten, … kan afhalen) beschikbaar gesteld worden. Ook in Vlaanderen wordt aan zo’n systeem gewerkt. We mogen verwachten dat dit de komende periode het belangrijkste verspreidingskanaal wordt voor daisylectuur. Maar hiervoor zijn natuurlijk ook aanpassingen aan de speler nodig. De daisy-speler zal een internetconnectie moeten kunnen leggen en zal in staat moeten zijn om te communiceren met de server. Dergelijke spelers zijn inmiddels in aantocht en zullen binnen afzienbare tijd in de winkelrekken liggen.
eBooks en ePUB
eBooks zijn digitale boeken die voor de gewone markt gemaakt worden. Je koopt ze online vanaf je computer, tablet of smartphone aan in digitale winkels (met Amazon en iTunes Store als bekende voorbeelden). En je leest ze met een speciale eBooklezer (zie verder).
ePUB (afkorting voor ‘Electronic Publication’) werd in 2007 de officiële standaard van het International Digital Publishing Forum voor elektronische publicaties. Je zou dan ook verwachten dat ePUB ook de standaard zou zijn voor digitale publicaties voor eBooklezers. Dat is echter niet het geval. Heel wat eBook-lezers kunnen het ePUB-formaat niet aan. Daardoor is het vaak zo dat een eBook dat je voor een bepaalde lezer kocht, niet bruikbaar is op een lezer van een ander merk.
eBook-lezers
eBook-lezers (of eBook Readers) zijn toestellen waarmee je eBooks kan lezen. Sommige van deze toestellen kunnen de boeken ook direct via het internet downloaden, maar veel eBook-lezers kunnen dit niet zelf en moeten dus hun lectuur aangereikt krijgen vanuit een pc. Handig is dat zo’n leestoestel meestal over een uitgebreid geheugen beschikt, zodat het doorgaans veel meer dan één boek kan bevatten. Zo’n toestel kost gemiddeld tussen de 150 en 300 euro. De eBook-lezer is voor de reguliere markt gemaakt en dus toont die het boek op een beeldscherm (in plaats van het voor te lezen zoals bij een daisy-speler). En dan vragen we ons automatisch af of zo’n eBook-lezer dan wel interessant is voor blinde of slechtziende gebruikers? Ja, op voorwaarde dat de producent van het toestel rekening houdt met de specifieke behoeften van de niet- of slechtziende gebruiker.
Voor slechtzienden
Voor slechtziende eBook-gebruikers zijn de tekstweergave (lettertype en tekengrootte), de kenmerken van het beeldscherm (grootte en contrast/helderheidseigenschappen) en de visuele (en soms ook tactiele) bruikbaarheid van de bedieningselementen erg belangrijk.
De meeste toestellen bieden de mogelijkheid om de tekengrootte en/of het lettertype in te stellen, waardoor tekst een stuk beter leesbaar kan worden. Bij het lezen van PDF-documenten kan je echter geen invloed uitoefenen op tekengrootte of lettertype. Daarvoor bieden sommige toestellen een heuse zoomfunctie, maar die gaat dan wel de beeldpuntjes opblazen.
De zogenaamde ‘Smooth fonts’ of ‘xFonts’ zijn niet van de partij.
De meeste eBook-lezers hebben een zogenaamd E-Paper scherm, dat enkel zwart en wit kan weergeven en geen achtergrondverlichting heeft. Voordelen van zo’n scherm zijn de matte toplaag van het beeldscherm (waardoor je nooit last krijgt van weerspiegelingen) en het erg geringe stroomverbruik. Bij dit type scherm zal het altijd belangrijk zijn om het contrast van de tekens tegenover de achtergrond te bekijken.
De meeste eBook-lezers hebben een beeldscherm met een diagonaal van 5 of 6 inch. Sommige merken bieden een eBook-lezer aan met grotere schermdiagonalen tot bijna 10 inch. Wat bij gebruik van grote tekens of een zoomfunctie ook handig kan zijn, is de mogelijkheid om het beeld in liggend formaat weer te geven, waardoor er meer tekst op een regel past. Ook het kunnen instellen van het contrast is bij dit type beeldscherm erg aanbevolen en lang niet alle toestellen bieden die mogelijkheid.
En dan is er de bediening: de meeste toestellen werken enkel op basis van toetsen en hebben dus geen aanraakscherm. Als de toetsen goed zichtbaar en voelbaar zijn, zullen ze bij veel toestellen wel bruikbaar zijn. Bij sommige toestellen heb je ook te maken met menu’s op het scherm. Dan is het weer kwestie van na te gaan of de kleuren, contrasten en tekengroottes ok zijn.
Interessante toestellen:
Als we het marktaanbod overlopen, dan zijn er een paar toestellen met grotere schermen die interessant lijken.
Zo is er de Brother SV-100B, met een 9,7”-scherm dat in liggende oriëntatie te gebruiken is en met de mogelijkheid om het lettertype en de tekengrootte in te stellen. De grootste nadelen lijken het gemis aan een contrastregeling en aan een echte fullscreen vergrotingsfunctie.
Verder willen we de Irex iLiad 2nd Edition met zijn 8,1”-scherm vermelden, die in liggende oriëntatie te gebruiken is, de mogelijkheid biedt om lettertype en tekengrootte in te stellen én over een fullscreen zoomfunctie en contrastregeling beschikt. Nadeel van dit toestel is dat het de ePUB-standaard niet ondersteunt. Bovendien beschikt dit toestel over touchscreenbediening en dan is het toch wel even opletten of die vlot bruikbaar is voor iemand met een visusbeperking.
Verder is er de Sony Reader Touch. Zijn scherm van 6,9” ligt nog net boven het gemiddelde van 6” bij de meeste concurrenten. Ook deze is bruikbaar in liggende oriëntatie en ook hier zijn een contrastregeling, instellingen voor lettertype en tekengrootte en een fullscreen zoomfunctie van de partij. Maar ook bij de Sony is het even uitkijken of de touchscreenbediening wel bruikbaar is.
En tot slot komen we uit bij de onvermijdelijke Apple iPad/iPhone. Akkoord, dit duo van Apple is geen eBooklezer. De eerste is een tablet computer en de tweede een smartphone. Maar beide beschikken ze over uitstekende voorzieningen voor slechtzienden: fullscreen vergroting en mogelijkheid tot invers beeld. En voor beide is het gratis programma ‘iBooks’ beschikbaar, waarmee je eBoeken kan kopen in de iTunes store. Deze toepassing biedt, bovenop de toegankelijkheidsvoorzieningen van de iPad/iPhone nog eens de mogelijkheid om het lettertype en de tekengrootte aan te passen. We denken dan ook dat deze beide toestellen in dit rijtje thuishoren, voor wie meer wil (betalen) dan een eenvoudige eBook-lezer.
Voor niet-zienden
Voor blinde geïnteresseerden zal er, naast een toegankelijke bediening (van knoppen, menu’s en aanraakschermen), vooral ook een alternatief moeten geboden worden van de beeldweergave en dit in de vorm van spraak en/of braille. Wij zochten voor u uit welke toestellen hieraan voldoen.
Hier en daar vonden we een enkele eBook-speler met geïntegreerde spraaksynthesesoftware. De meeste toestellen beschikken daar niet over. Brailleondersteuning is al een heel stuk zeldzamer.
Interessante toestellen:
Als het gaat om spraakweergave vangen we bot.
We vinden weliswaar twee toestellen (Onyx Boox 60s en Pocketbook 360 eBook Reader) die wel over spraakweergave beschikken, maar waarvan we ons afvragen of ze zich beperken tot het voorlezen van het boek, of dat ze ook gesproken ondersteuning geven bij het gebruik van het toestel. Bovendien vonden we ook nergens of er een Nederlandssprekende versie van bestaat.
De Amazon Kindle DX biedt wél volledige spraakondersteuning (leest het boek voor en biedt gesproken ondersteuning tijdens de bediening) maar dan weer enkel in het Engels. Die sprekende versie is er overigens gekomen na een rechtszaak die de Amerikaanse National Federation of the Blind had aangespannen tegen Amazon, de fabrikant van de Kindle.
Nee, dan zien we liever dat de producent uit eigen beweging toegankelijke producten maakt. En ja hoor, alweer komen we uit bij de iPhone/iPod. Die beschikken beide over het Voice Over schermuitleesprogramma (zie één van de vorige IM-nummers) dat spraakondersteuning biedt bij de bediening van het toestel en voor het voorlezen van de boeken, en dat in 21 talen (waaronder het Nederlands). Voor de iPhone komt daar ook nog ‘plug-and-play’ brailleondersteuning bij, waardoor je een boek op een leesregel kan lezen. De iPad kan dit nog niet, maar we weten uit goede bron dat ook deze binnenkort de brailleondersteuning krijgt.
Maar als we het hebben over spraakweergave, dan komt er nog een onverwacht obstakel de kop opsteken. Het blijkt namelijk dat auteurs soms hun boek niet vrijgeven voor spraakweergave, waardoor het niet door de spraaksynthese van de eBookspeler kan worden weergegeven. En dat is natuurlijk knotsgek: dan heb je eindelijk een medium en een weergavetoestel die beide toegankelijk zijn… maar dan belet de auteur je om deze combinatie te gebruiken.
Meerwaarde?
Maar waarom zou je een eBook gaan lezen als er een uitgebreid aanbod van daisy-lectuur en degelijke daisy-spelers bestaan, waarvan de gebruiksmogelijkheden goed afgestemd zijn op de behoeften van de doelgroep (navigatiemogelijkheden, onthouden van de laatst gelezen positie, plaatsen van bladwijzers, …). Tja, we zouden het ook niet weten.
Of het zou moeten zijn om de prijs van een goedkope eBook-lezer. Deze bedraagt, ongeveer de helft van die van een daisy-speler en je kan er naast eBooks ook mp3’tjes, en dus ook daisyboeken beluisteren, maar dan wel zonder de uitgebreide navigatiemogelijkheden.
We kunnen dus concluderen dat de daisy-speler voorlopig het hulpmiddel bij uitstek blijft voor leesdoeleinden. Maar ongetwijfeld zullen we de markt van die andere digitale boeken scherp in de gaten moeten houden, want we kunnen ons nauwelijks inbeelden dat beide in de toekomst niet naar mekaar toe gaan groeien.
